تأثیر عوامل ارگونومیک محیط کار بر اجرای سیستم مدیریت کیفیت

۱- مقدمه

ظـهور سـازمانهای اجـتماعی و گسترش روز افزون آنها از ویژگی‌های بارز تـمدن بشری است. به طوری که با توجه به عوامـل گوناگـون مکانی و زمانی و ویژگی‌ها و نیازهای خاص جوامع مختلف همه روزه انـواع سـازمانهای اجتماعی، ظـهور و گسترش می‌یـابد و بر تعدادشـان افزوده مـی‌شود [۱]. اما واقعـیت این است که بسـیاری از سازمانها در سالیان اخیر، حرکت خود در جهت کیفیت را معطوف به استقرار نظام مدیریت کیفیت بر اساس سری ««ISO 9000»» و مدلهای مشابه کرده‌اند. انتظار اولیه این سازمانها جلـب اعتماد مشتریان و کـارفرمایان به عـنوان ارایه‌دهنده خدمـات و محصولات تعهدشده بوده ولـی به درستی انتـظارات دیگری در ذهـن آنان مطرح شـده و آن ارتقای سـطح کیفی سازمان و محصول، همـگام با پیشـرفت جهانی بوده اسـت. اما در عمـل مشاهده می‌شود نه تنها در کشور ما بلکه در سـایر نقاط جهان، سازمانها در دستیابی به انتظارات ثانویه خود به تجربیاتی در یک دامنه وسیع دست یافته‌اند و آن این است که یک مـلت به واسطه شهروندانش و یک سـازمان به وسیله کارکـنانش شناخته می‌شود و پیشرفت و پویایی یک سـازمـان به وسیله سـلامتی و تندرستی کـارکنان مشخص می‌شود [۲].

بنا بر آمار سازمان بین‌المللی کار، سالانه ۲۵۰ میلیون حادثه در جهان اتفـاق می‌افتد که در آنها ۳۳۵۰۰۰ نفر جان خود را از دست می‌دهند (حـوادث راننـدگی و خـانـگی در این آمار لحاظ نشده است). همچنین سالانه ۱۶۰ میلیون بیماری شغلی در جهان دیده می‌شود که منجر به فوت ۱۱۰۰۰۰۰ نفر می‌گردد. همچنین ۴ درصد تولید ناخالص ملی در جهان به لـحاظ این حـوادث و بیماری‌ها هـدر مـی‌رود [۳]. نادیده گـرفتن ایـمنی و بهداشـت کـار مـوجب زیان اقتصادی قابـل توجـهی مـی‌شود که تاثیرات جدی بر بهره‌وری دارد. میزان بروز حوادث شغلی منجر به مرگ در کشورهای در حال توسعه ۳ تا ۴ برابر کشورهای توسعه‌یافته است و این حوادث معمولاً به صورت غیر عمدی هستند. در کشـور ما سالیانه حدود ۱۴ هزار حادثه شغلی رخ مـی‌دهد [۴].

در طـول جنگ جهانی دوم تأکید اصـلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمونهایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهـکارهای تربیتی بهتر بود. کـانون توجه، انطباق دادن شخـص با کار بود. حرفـه عوامـل انسانی در دوران پـس از جنـگ در سـال ۱۹۴۹ زاده شـد. انجـمن پژوهشی ارگـونومی ‌که اکنون «انجمن ارگـونومی» ‌نامیده می‌شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتـاب در باب عوامل انسانی، به نام روان‌شناسی تجربی کار و بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی در سال ۱۹۵۹ انتـشار یافـت. موسسه بیـن‌المللی ارگـونومی ‌با هـدف برقـراری ارتبـاط بیـن چنـدین انجـمن عوامـل انسـانی و ارگونومی، ‌در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد. دوران ۲۰ ساله بین ۱۹۶۰ تا ۱۹۸۰ شاهد رشد و بسط سریع عوامل انسانی بود [۵].

از ایـن رو علـم ارگونومی ‌از رابطه بین انسان، محیط و ابزار سخن می‌گوید و سعی دارد تا با شناخت تعامل بین این سه عامل، بیشترین بـهره‌وری را بـرای اهـداف تکـاملی مقـوله کـار در سیـستم پـیچیده تکنولوژی امروزی آشکار سازد. وظیفه مهم این علم تعیین کردن این است که کدام قسمت از فشارهای کاری انسان که در وضعیت جدید ناشی از تغییر شرایط تکنیکی شده است، حذف یا تابع آن وضعیت شود و چگونه می‌توان از توانایی‌های خاص انسان در این زمینه به بهترین نحو استفاده کرد [۵]. در مـقابـل سـازمـانهایـی که استقـرار استـانـداردهای سـری ««ISO 9000»» و اخذ گواهی مربوطه را گامی ‌موثر بر پیشبرد اهداف نظام مدیریت کیفیت جامع دیده‌اند، بسیاری از سازمانها پویایی لازم را در این حرکت خود احساس ننموده‌اند.

با توجـه به این که در جامعه ما بیش از هـزاران سـازمان در جهت استقرار ««ISO 9000»» حرکت کـرده و تجربه‌های جهانی نشـان می‌دهد که این تعداد روز به روز افزایش خواهد یافت، موضوع عدم پویایی لازم دارای اهمیتی فـراتـر از یک موضـوع صرفاً نـظری و دارای ابعاد بسـیار وسیعی در اقتصاد، فرهنگ و صنعت می‌باشد. اگر این موضـوع به درستی تحلیل نگـردد خیـل عظیمی‌ از صنایع و ارایـه‌دهندگان خدمـت در پیشرفـت خود دچـار مشکل خواهند شد و منافع لازم از استقرار مدل «ISO 9000» یا مدلهای مشابه را برای نظام کیفیت خود کسب نخواهند نمود. در مقـابل در صورت درک صحیح از عوامل تاثیرگذار ارگونومی بر این تجربیات و عمل به آن، می‌توان انتظار داشت که درصد قابل توجهی از کـاربران مدیریت کیفیت جامع مبتنی بـر مـدل «ISO 9000» در مسیر صحـیح و بـا سـرعـت مـناسـب گـام بـر می‌دارند.

۲- ارگونومی

تعـریف رسمـی ‌ارگونومـی ‌که به وسیله انجمن ملی ارگونومـی ‌«IEA» تایید شده است به شرح زیر مـی‌باشد: ارگونومی یا «فاکتورهای انسانی» اصول علمـی ‌مرتبط با فهم تعامل بیـن انسان و سـایر عنـاصر یـک سیستم است و همچنین حـرفه‌ای اسـت کـه شامل تئوری‌ها، اصول و داده‌ها و روشها برای طراحی مطابق با بهینه‌سازی آسـایـش و رفـاه افـراد و عملـکرد کـامـل سیستم مـی‌باشـد [۴]. واژه ارگـونومـی ‌آمیزه‌ای از دو واژه یونانی ارگـو «به معنی کار» و نوموس «به معنی قانون» است. در آمریکا، مهندسی عوامل انسانی یا عوامل انسان مترادف واژه ارگـونومـی‌ دانسته شده است. ارگـونومـی ‌در اروپا، ریشه در فیزیولوژی کـار، بیومکانیک و طـراحی ایستگاه کـار دارد. در حالی که عـوامل انسانی آمریکاییان، از فیزیولوژی تجـربی سـرچشمه گـرفته، بر عملکرد انسانی و طراحی سامانها متمرکز است [۵]. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهانی دوم زاده شد.

پیشرفت تکـنولوژی و اتوماتیک شـدن ابزار و وسایل با پیشرفت در زمینه ارگـونومـی ‌همـراه نبوده است. بیماری‌های مـهمـی ‌که در زمینه ارگونومـی‌ مـطرح است، ناتـوانایی‌های جـراحتی شـدید اسـت که شامـل صدمـات اسکـلتی ـ ماهیـچه‌ای و سیستم عصـبی مـی‌باشـند و از در معرض قرار گرفتن ضرباتی مثل حرکات مربوط به مچ و کمر، به صورت تکـراری بـه وجـود مـی‌آیند. این صـدمات یا کـارهایی که با دست انجام مـی‌شوند و در دفاتری که کارها به صورت اتوماتیک انجام مـی‌شود رایج هستند که بیشتر به دلایل زیر مـی‌باشد:

• حالتهای بد بدنی
• حالتهای بدنی ثابت
• نیاز به نیروی زیاد از حد برای انجام کار
• حرکات تکراری با تعـداد زیـاد
• مدت زمان ناکـافی برای استـراحت بین حرکـات تکراری ارتعاشات
• دمای سرد [۷].

امروزه با توجه به ماشینی شدن زندگی اغلب افراد، عوامل آسیب رسانی شغلی نیز دستخوش تغییرات فراوانی شده‌اند. به عنوان نمونه بسیاری از باربـرداری‌های سنـگین تـوسـط ماشینها صـورت گـرفته و کارکنان مجبور به انـجام چنین فعالیتهایی نیستند. امـا از سـوی دیگر همین زنـدگی صنعتی، انسان را در معرض آسیبهای جـدیدی قـرار داده اسـت کــه از آن جمـله مـی‌تـوان به حفظ حالتهای بدنی ثابت طولانی مدت که بعضاً با حفظ اجسام خــارجی در دست نیز همراه‌اند اشاره نمود [۸].

برخی مشکلات معمول در صنایع شامـل:

•  طـراحی نامنـاسب محـل کـار
• عـدم انطباق بین قابلیتهای کـارگر و الزامات شغلی
• وجود محیط کار و مشاغل زیان‌آور
• طراحی نامناسب سیستم انسان – ماشین
• برنامـه‌های ضعیف مدیـریت مـی‌باشد.

این مشـکلات منجـر به ایجاد مخاطرات در محل کار، ضعف سلامتی کارگران، صدمات ناشی از کار با تجهیزات، معلولیتها و در عوض کاهش بهره‌وری کارگر و کیفیت تولید و افزایش هزینه مـی‌شود. کـاربرد مـوثـر ارگـونومی در طـراحی سیستم کـاری مـی‌تواند تـعادلی را بین ویژگی‌های کـارگـر و نیـازهای شغلی او برقـرار کند. این علم، گستره وسیعـی را در زمینه طـراحی کـار، ابـزار، تجـهیزات، ماشین‌آلات، ایستگـاه کـار و سیستمـها در مـوارد مخـتلف صنعتی، آموزشی، ورزشی و غیره در بر می‌گیرد [۹]. هدف ارگونومـی ‌آن است که در طراحی ابزار و وسایل کار و سیستمهای فنی و تولیدی نیز در طراحی محیط کار، نیازها و خصوصیات جسمـی ‌و روحی انسانها در نظر گرفته شود تا در عین نیل به افزایش بازدهی تولید، به سلامت و بهداشت و راحتی انسانها نیز به بیشترین حد توجه شده باشد [۱۰]. ارگـونـومـی ‌دارای اهـدافـی چـون بهـبود بهره‌وری، سلامتی، ایمنی و آسـایش مردم و افزایـش کـارآیـی متقابل سیستمهای انسان- ماشین- محیط است [۱۱].

ارگـونومـی،‌ علمـی‌ چنـد نظامه است که در چـهار حـیطه عـمده، روان‌شناسی مهندسی، فیزیولوژی کار، بیومکانیک شغلی و آنتروپومتری فعالیت می‌کند [۱۲].

برای دسترسی به کل مقاله به  http://www.mgtsolution.com  مراجعه کنید