تأثير عوامل ارگونوميك محيط كار بر اجراي سيستم مديريت كيفيت

1- مقدمه

ظـهور سـازمانهاي اجـتماعي و گسترش روز افزون آنها از ويژگي‌هاي بارز تـمدن بشري است. به طوري كه با توجه به عوامـل گوناگـون مكاني و زماني و ويژگي‌ها و نيازهاي خاص جوامع مختلف همه روزه انـواع سـازمانهاي اجتماعی، ظـهور و گسترش مي‌يـابد و بر تعدادشـان افزوده مـي‌شود [1]. اما واقعـیت این است که بسـیاری از سازمانها در سالیان اخیر، حرکت خود در جهت کیفیت را معطوف به استقرار نظام مدیریت کیفیت بر اساس سری ««ISO 9000»» و مدلهای مشابه کرده‌اند. انتظار اولیه این سازمانها جلـب اعتماد مشتریان و کـارفرمایان به عـنوان ارایه‌دهنده خدمـات و محصولات تعهدشده بوده ولـی به درستی انتـظارات دیگری در ذهـن آنان مطرح شـده و آن ارتقای سـطح کیفی سازمان و محصول، همـگام با پیشـرفت جهانی بوده اسـت. اما در عمـل مشاهده می‌شود نه تنها در کشور ما بلکه در سـایر نقاط جهان، سازمانها در دستیابی به انتظارات ثانویه خود به تجربیاتی در یک دامنه وسیع دست یافته‌اند و آن این است که يك مـلت به واسطه شهروندانش و يك سـازمان به وسيله كاركـنانش شناخته مي‌شود و پيشرفت و پویایی يك سـازمـان به وسيله سـلامتي و تندرستي كـاركنان مشخص مي‌شود [2].

بنا بر آمار سازمان بين‌المللي كار، سالانه 250 ميليون حادثه در جهان اتفـاق مي‌افتد كه در آنها 335000 نفر جان خود را از دست مي‌دهند (حـوادث راننـدگي و خـانـگي در اين آمار لحاظ نشده است). همچنين سالانه 160 ميليون بيماري شغلي در جهان ديده مي‌شود كه منجر به فوت 1100000 نفر مي‌گردد. همچنين 4 درصد توليد ناخالص ملي در جهان به لـحاظ اين حـوادث و بيماري‌ها هـدر مـي‌رود [3]. ناديده گـرفتن ايـمني و بهداشـت كـار مـوجب زيان اقتصادي قابـل توجـهي مـي‌شود كه تاثيرات جدي بر بهره‌وري دارد. ميزان بروز حوادث شغلي منجر به مرگ در كشورهاي در حال توسعه 3 تا 4 برابر كشورهاي توسعه‌يافته است و اين حوادث معمولاً به صورت غير عمدي هستند. در كشـور ما ساليانه حدود 14 هزار حادثه شغلي رخ مـي‌دهد [4].

در طـول جنگ جهانی دوم تأکید اصـلی دانشمندان علوم رفتاری بر استفاده از آزمونهایی برای انتخاب افراد مناسب برای هر کار و ابداع راهـکارهای تربیتی بهتر بود. کـانون توجه، انطباق دادن شخـص با کار بود. حرفـه عوامـل انسانی در دوران پـس از جنـگ در سـال 1949 زاده شـد. انجـمن پژوهشی ارگـونومی ‌که اکنون «انجمن ارگـونومی» ‌نامیده می‌شود در انگلستان تاسیس شد و اولین کتـاب در باب عوامل انسانی، به نام روان‌شناسی تجربی کار و بسته عوامل انسانی در طراحی مهندسی در سال 1959 انتـشار یافـت. موسسه بیـن‌المللی ارگـونومی ‌با هـدف برقـراری ارتبـاط بیـن چنـدین انجـمن عوامـل انسـانی و ارگونومی، ‌در کشورهای مختلف جهان تاسیس شد. دوران 20 ساله بین 1960 تا 1980 شاهد رشد و بسط سریع عوامل انسانی بود [5].

از ایـن رو علـم ارگونومی ‌از رابطه بین انسان، محیط و ابزار سخن می‌گوید و سعی دارد تا با شناخت تعامل بین این سه عامل، بیشترین بـهره‌وری را بـرای اهـداف تکـاملی مقـوله کـار در سیـستم پـیچیده تکنولوژی امروزی آشکار سازد. وظیفه مهم این علم تعیین کردن این است که كدام قسمت از فشارهای کاری انسان که در وضعیت جدید ناشی از تغییر شرایط تکنیکی شده است، حذف یا تابع آن وضعیت شود و چگونه می‌توان از توانایی‌های خاص انسان در این زمینه به بهترین نحو استفاده کرد [5]. در مـقابـل سـازمـانهایـی که استقـرار استـانـداردهای سـری ««ISO 9000»» و اخذ گواهی مربوطه را گامی ‌موثر بر پیشبرد اهداف نظام مدیریت کیفیت جامع دیده‌اند، بسیاری از سازمانها پویایی لازم را در این حرکت خود احساس ننموده‌اند.

با توجـه به این که در جامعه ما بیش از هـزاران سـازمان در جهت استقرار ««ISO 9000»» حرکت کـرده و تجربه‌های جهانی نشـان می‌دهد که این تعداد روز به روز افزایش خواهد یافت، موضوع عدم پویایی لازم دارای اهمیتی فـراتـر از یک موضـوع صرفاً نـظری و دارای ابعاد بسـیار وسیعی در اقتصاد، فرهنگ و صنعت می‌باشد. اگر این موضـوع به درستی تحلیل نگـردد خیـل عظیمی‌ از صنایع و ارایـه‌دهندگان خدمـت در پیشرفـت خود دچـار مشکل خواهند شد و منافع لازم از استقرار مدل «ISO 9000» یا مدلهای مشابه را برای نظام کیفیت خود کسب نخواهند نمود. در مقـابل در صورت درک صحیح از عوامل تاثیرگذار ارگونومی بر این تجربیات و عمل به آن، می‌توان انتظار داشت که درصد قابل توجهی از کـاربران مدیریت کیفیت جامع مبتنی بـر مـدل «ISO 9000» در مسیر صحـیح و بـا سـرعـت مـناسـب گـام بـر می‌دارند.

2- ارگونومی

تعـريف رسمـي ‌ارگونومـي ‌كه به وسيله انجمن ملي ارگونومـي ‌«IEA» تاييد شده است به شرح زير مـي‌باشد: ارگونومي یا «فاكتورهاي انساني» اصول علمـي ‌مرتبط با فهم تعامل بيـن انسان و سـاير عنـاصر يـك سيستم است و همچنین حـرفه‌اي اسـت كـه شامل تئوري‌ها، اصول و داده‌ها و روشها براي طراحي مطابق با بهينه‌سازي آسـايـش و رفـاه افـراد و عملـكرد كـامـل سيستم مـي‌باشـد [4]. واژه ارگـونومـي ‌آميزه‌اي از دو واژه يوناني ارگـو «به معني كار» و نوموس «به معني قانون» است. در آمريكا، مهندسي عوامل انساني يا عوامل انسان مترادف واژه ارگـونومـي‌ دانسته شده است. ارگـونومـي ‌در اروپا، ريشه در فيزيولوژي كـار، بيومكانيك و طـراحي ايستگاه كـار دارد. در حالي كه عـوامل انساني آمريكایيان، از فيزيولوژي تجـربي سـرچشمه گـرفته، بر عملكرد انساني و طراحي سامانها متمركز است [5]. حرفه عوامل انسانی در دوران پس از جنگ جهاني دوم زاده شد.

پيشرفت تكـنولوژي و اتوماتيك شـدن ابزار و وسايل با پيشرفت در زمينه ارگـونومـي ‌همـراه نبوده است. بيماري‌هاي مـهمـي ‌كه در زمينه ارگونومـي‌ مـطرح است، ناتـوانايي‌هاي جـراحتي شـديد اسـت كه شامـل صدمـات اسكـلتي ـ ماهيـچه‌اي و سيستم عصـبي مـي‌باشـند و از در معرض قرار گرفتن ضرباتي مثل حركات مربوط به مچ و كمر، به صورت تكـراري بـه وجـود مـي‌آيند. اين صـدمات يا كـارهايي كه با دست انجام مـي‌شوند و در دفاتري كه كارها به صورت اتوماتيك انجام مـي‌شود رايج هستند كه بيشتر به دلايل زير مـي‌باشد:

• حالتهاي بد بدني
• حالتهاي بدني ثابت
• نياز به نيروي زياد از حد براي انجام كار
• حركات تكراري با تعـداد زيـاد
• مدت زمان ناكـافي براي استـراحت بين حركـات تكراري ارتعاشات
• دماي سرد [7].

امروزه با توجه به ماشيني شدن زندگي اغلب افراد، عوامل آسيب رساني شغلي نيز دستخوش تغييرات فراواني شده‌اند. به عنوان نمونه بسياري از باربـرداري‌هاي سنـگين تـوسـط ماشينها صـورت گـرفته و كاركنان مجبور به انـجام چنين فعاليتهايي نيستند. امـا از سـوي ديگر همين زنـدگي صنعتي، انسان را در معرض آسيبهاي جـديدي قـرار داده اسـت كــه از آن جمـله مـي‌تـوان به حفظ حالتهاي بدني ثابت طولاني مدت كه بعضاً با حفظ اجسام خــارجي در دست نيز همراه‌اند اشاره نمود [8].

برخي مشكلات معمول در صنايع شامـل:

•  طـراحي نامنـاسب محـل كـار
• عـدم انطباق بين قابليتهاي كـارگر و الزامات شغلي
• وجود محيط كار و مشاغل زيان‌آور
• طراحي نامناسب سيستم انسان – ماشين
• برنامـه‌هاي ضعيف مديـريت مـي‌باشد.

اين مشـكلات منجـر به ايجاد مخاطرات در محل كار، ضعف سلامتي كارگران، صدمات ناشي از كار با تجهيزات، معلوليتها و در عوض كاهش بهره‌وري كارگر و كيفيت توليد و افزايش هزينه مـي‌شود. كـاربرد مـوثـر ارگـونومي در طـراحي سيستم كـاري مـي‌تواند تـعادلي را بين ويژگي‌هاي كـارگـر و نيـازهاي شغلي او برقـرار كند. اين علم، گستره وسيعـي را در زمينه طـراحي كـار، ابـزار، تجـهيزات، ماشين‌آلات، ايستگـاه كـار و سيستمـها در مـوارد مخـتلف صنعتي، آموزشي، ورزشي و غيره در بر می‌گيرد [9]. هدف ارگونومـي ‌آن است كه در طراحي ابزار و وسايل كار و سيستمهاي فني و توليدي نيز در طراحي محيط كار، نيازها و خصوصيات جسمـي ‌و روحي انسانها در نظر گرفته شود تا در عين نيل به افزايش بازدهي توليد، به سلامت و بهداشت و راحتي انسانها نيز به بيشترين حد توجه شده باشد [10]. ارگـونـومـي ‌داراي اهـدافـي چـون بهـبود بهره‌وري، سلامتی، ايمني و آسـايش مردم و افزايـش كـارآيـي متقابل سيستمهاي انسان- ماشين- محيط است [11].

ارگـونومـي،‌ علمـي‌ چنـد نظامه است كه در چـهار حـيطه عـمده، روان‌شناسي مهندسي، فيزيولوژي كار، بيومكانيك شغلي و آنتروپومتري فعاليت مي‌كند [12].

برای دسترسی به کل مقاله به  http://www.mgtsolution.com  مراجعه کنید